Ζητήματα πολιτικής και θρησκευτικής τοπογραφίας στην Αρχαία Ανατολική Φωκίδα

Ακολουθεί ολόκληρη η ομιλία του κ.Denis Russet που πραγματοποιήθηκε στο συμπόσιο στο δημοτικό κατάστημα της Χαιρώνειας.

Αγαπητές διοργανώτριες του συμποσίου κα Χαραμή και κα Γούλα,

Αγαπητέ Συντονιστη Γιαννη Καλλιοντζη,

Είναι μεγάλη μου τιμή που με προσκαλέσατε να λάβω μέρος σε αυτό το συμπόσιο, και μεγάλη μου χαρά που με υποδεχτήκατε στην καρδιά αυτής της περιοχής, η οποία είναι σαν δεύτερη πατρίδα για μένα. Πάνω απ’ όλα, είναι μια μεγάλη ευκαιρία για μένα να μπορέσω να παρουσιάσω στους ειδικούς της περιοχής κάποιες ιδέες που σκέφτομαι από τις πρώτες μου επαφές με την Αρχαιολογική Υπηρεσία: ήταν με την αείμνηστη Αγγελική Ανδρειωμένου, όταν, εδώ το 1987, στο Μουσείο της Χαιρώνειας, ετοίμαζα τη μελέτη μιας διαιτησίας συνορων που αφορούσε τις φωκικές πόλεις Στείρι και Φανοτέα. Εκείνη την εποχή βρισκόμουν ήδη στο δήμο της Λιβαδειάς, όπου συναντιόμαστε αυτές τις μέρες, για να εξετάσω ζητήματα πολιτικής και θρησκευτικής τοπογραφίας, τα οποία μπόρεσα πάντα να μελετήσω με τις καλύτερες δυνατές συνθήκες χάρη και στους επόμενους διευθυντές της Εφορείας, τους φίλους μας Β. Αραβαντινό και Α. Χαραμή.

I Πολιτικά κέντρα

Σε αυτή την διαιτησία των συνόρων, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία για τη θέση των δύο αρχαίων πόλεων της Φωκίδος, του Στείρις και του Φανοτέος, γνωστού και ως Πανοπέος· και οι δύο φαίνονται ήδη σε σχεδόν τέλεια θέση στον όμορφο παλιό χάρτη του Kiepert, ο οποίος δείχνει επίσης την υποτιθέμενη πορεία των συνόρων μεταξύ Βοιωτίας και Φωκίδος.

(Χάρτης Kiepert)

Ο χάρτης που δημοσιεύθηκε το 1992 δείχνει την κατάσταση με μεγαλύτερη ακρίβεια: ο Πανοπεύς-Φανοτεύς βρισκόταν στον Άγιο Βλάσιο και ο Στείρις στην Παλιόχωρα, κάτω από το μοναστήρι του Οσίου Λουκά. Ετσι, ο Φανοτεύς και ο Στίρις ειναι τα δύο πιο αξιόπιστα ορόσημα απο την Φωκική πλευρα σε σχεση με τις επικρατειες των Βοιωτών.

Ωστόσο, σε αυτόν τον χάρτη, δεν έχω εντοπίσει τα σύνορα μεταξύ των δύο πόλεων. Επιπλέον, η θέση αρκετών άλλων τόπων στην Ανατολική Φωκίδα παραμένει πολυσυζητημένη. Σχετικά με αυτά τα ζητήματα, θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε πολλους χάρτες που δημοσιεύτηκαν από τον 19ο αιώνα.

Χάρτης Barrington

Ας κοιτάξουμε, για παράδειγμα, τον έγκυρο χάρτη του Barrington Atlas από τον Fossey. Υπάρχουν πολλές αβεβαιότητες σε αυτόν τον χάρτη. Στα νότια, η θέση της αρχαίας Τραχίν, που αναφέρει ο Στράβων, στο σημερινό χωριό Κυριακι είναι υποθετική, αφού δεν έχουμε ούτε περιγραφή της περιοχής σε φιλολογικές πηγές, ούτε επιγραφή που να έχει βρεθεί σε εκείνο το σημείο και να δίνει το όνομα της πόλης.

(Χάρτης Barrington+IG mienne+zachos)

Ας συγκρίνουμε τώρα τρεις χάρτες: εκείνον του Barrington Atlas, τον χάρτη που συνέταξα για το μελλον συνταγμα των Φωκικών επιγραφών, εδώ στο κέντρο – και τον χάρτη που δημοσίευσε ο φίλος μας ο Γ. Ζάχος, εδώ στα δεξιά, στο βιβλίο του, το οποίο παρουσιάζει τα λείψανα κάθε τοποθεσίας με εύχρηστο και χρήσιμο τρόπο. Έτσι, όπως μπορείτε να δείτε εδώ στο κέντρο, πρότεινα να τοποθετηθούν στο Κυριάκι οι Ελικώνιοι, μια Φωκική κοινότητα γνωστή από τις Δελφικές επιγραφές, και την πρόταση αυτή υιοθέτησε ο Ζάχος.

Στα βόρεια, στις όχθες του Κηφισού, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για τη θέση των Παραποτάμιων στο Κάστρο Μπέλεσι, παρόλο που ούτε εκεί έχει βρεθεί ούτε μία επιγραφή.

Βόρεια της Δαύλειας, προς την κατεύθυνση της Τιθορέας, πρέπει να ήταν η αρχαία Τρωνεα, που ονομαζόταν επίσης Τρωνις και ίσως Πατρώνις: για εκείνο το ζήτημα, η πρότασή μου να τοποθετείται η Τρωνεα στην Αγία Μαρίνα είναι ίδια με αυτή του Barrington, αν και δεν ακολουθήθηκε από τον Γ. Ζάχο, ούτε, όπως μου φαίνεται, από την ομάδα της κας Sporn, η οποία πρόσφατα εξερεύνησε τη θέση της Αγίας Μαρίνας και φαίνεται να προτιμάει να την αποκαλεί με το όνομα του αρχαίου Λέδοντος. Εγώ, από την πλευρά μου, θα τοποθετούσα την Λεδοντα πολύ βορειότερα, δυτικά της Ελάτειας, αλλά αυτή η συζήτηση θα μας απομάκρυνε πολύ από τον σημερινό δήμο της Λιβαδειάς.

PP6 Barrington / χαρτης IG διευρυμένο

Ας επιστρέψουμε, λοιπόν, στο κέντρο της περιοχής μας, ανάμεσα στη Δαύλεια και την Αμβρυσσό, η οποία βρίσκεται στο Δίστομο. Ο αρχαίος πολιτικός χάρτης εδώ είναι πολύ συζητημένος.

Αν ακολουθήσουμε τον κανόνα ότι οι αρχαίες πόλεις πρέπει να τοποθετούνται πάνω σε φρούρια η οχυρώσεις, έχουμε μόνο μία, ή ίσως δύο, κατάλληλες θέσεις στη συγκεκριμένη περιοχή, και στις δύο από τις οποίες δεν έχει βρεθεί επιγραφή· η μία είναι το Κάστρο Τσερέσι, όπου πραγματικά υπάρχει ένα φρούριο, και η άλλη είναι στον Καρακόλιθο, ένας λόφος που στεφανώνεται από έναν μεγάλο πύργο. Ο χάρτης δείχνει επίσης ένα τρίτο σημείο με αρχαία λείψανα· πρόκειται για τους Τσουκαλάδες, όπου έχουν βρεθεί μερικές επιγραφές, αν και δεν δίνουν το όνομα του αρχαίου τόπου. Ωστόσο, οι Τσουκαλάδες δεν έχουν καμία οχύρωση που να υποδηλώνει ότι ήταν το κέντρο μιας αρχαίας πόλης.

Έχουν προταθεί διάφορα ονόματα για δύο από τις θέσεις αυτές: ο Barrington τοποθετεί το Φλυγόνιον και την Αιολίδαι αντίστοιχα, με ερωτηματικά όμως. Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι ο κατάλογος αυτού του άτλαντα αναφέρει, σε αντίθεση με τον ίδιο τον χάρτη, ότι οι Αιολίδαι δεν τοποθετούνται στον Κορακόλιθο, αλλά στη Μπάνια. Τώρα, η Μπάνια βρισκόταν ανάμεσα στο Ζεμενό και την Αράχωβα, και είναι ένα μικρό φρούριο, στο οποίο πρέπει οπωσδήποτε να τοποθετηθεί το αρχαίο Φλυγόνιον, το οποίο συνόρευε τόσο με την Αμβρυσσό όσο και με τους Δελφούς. Όσο για τους Αιολίδεις, είναι μια πόλη που αναφέρεται μόνο στον Ηρόδοτο και καταστράφηκε το 480: “Αμφιβάλλω αν θα έπρεπε να τοποθετηθεί στον πύργο του Καρακόλιθου”.

PP7 BCH 1992, 211 λεπτομέρεια

Αν απορριφθούν αυτά τα δύο ονόματα, μας μένει πραγματικά μόνο το όνομα της Τραχίν, που ο Στράβων λέει ότι βρίσκεται ‘πλησίον τῆς Λεβαδείας’: μηπως πρέπει τότε να τοποθετηθεί στο φρούριο του Κάστρο Τσερέσι, ή ακόμη πιο “κοντά” στη Λιβαδειά, στον Καρακόλιθο; Αν επιλέξει κανείς αυτή την τελευταία λύση, θα πρέπει να επισημανθεί ότι θα μείνουμε χωρίς όνομα για το Κάστρο Τσερέσι: ωστόσο τα λείψανά του είναι συγκρίσιμα με εκείνα άλλων πόλεων της Φωκίδoς.

PP8 Η συνοριακή γραμμή μεταξύ Phan. και Stiris

Η χαρτογράφηση των πόλεων και, κατά συνέπεια, των εδαφικών ορίων σε αυτή την περιοχή αποτελεί ακόμη μεγαλύτερη απορία, καθώς γνωρίζουμε από την διαιτησία συνόρων ότι ο Πανοπεύς και ο Στιρις είχαν κοινά σύνορα: οι επικρατειες τους βρίσκονταν λοιπον σε επαφή μεταξύ τους, γεγονός που καθιστά δύσκολο να φανταστούμε την ύπαρξη μιας τρίτης πόλης, ανάμεσα στον Πανοπέα στα βόρεια και τον Στείρι στα νότια, δηλαδή ακριβώς στην περιοχή του Καρακόλιθου και των Τσουκαλάδων.

II Ιερά

Ας κοιτάξουμε τώρα την τοπογραφία των ιερών, ξεκινώντας από την πόλη που είναι καλύτερα τεκμηριωμένη από αυτή την πλευρά, τον Πανοπέα ή αλλιώς Φανοτέα.

PP9 Χάρτης Πυθαΐδας

Αυτή η πόλη είναι γνωστή για τις πολλές της λατρείες. Από τη μία πλευρά, ο Πανοπεύς βρισκόταν στη διαδρομή της πομπής της Πυθαΐδος από την Αθήνα προς τους Δελφούς, και έτσι οι Θυιάδες στο δρόμο τους προς τους Δελφούς σταματούσαν εκεί.

PP10 plan acropolis Panopeus + inscr. n° 1

Η ακρόπολη του Αγίου Βλασίου είναι επίσης πλούσια σε ιερά, τα οποία ταυτίζονται χάρη σε πολλές επιγραφές: ο Ηρακλής, ο Διόνυσος και ο Φανοτός λατρεύονταν εκεί. Στο ιερό του Φανοτού υπήρχαν δύο επιγραφές της αρχαϊκής περιόδου, μία από τις οποίες μαρτυρεί τη θρησκευτική σχέση μεταξύ του Φανοτεως και των Δελφών. Η επιγραφή αυτή αναφέρει την Πρόνοια, η οποία κατά πάσα πιθανότητα είναι η Αθηνά των Δελφών, και εκφράζει τη λατρευτική σχέση μεταξύ των δύο πόλεων.

PP11 Phanotos no. 2.

Πρέπει επίσης να αναφέρουμε μια δεύτερη, πιο αινιγματική επιγραφή: αυτή η σύντομη αφιέρωση από τους Φανοτεις μπορεί να είναι απόδειξη μιας λατρείας προς τον “Φανοτέα”, ο οποίος πιθανότατα περιγραφόταν ως “Φωκεύς”.

PP12 χάρτης με το Φωκίων +BCH 1992

Πρέπει επίσης να θυμόμαστε ότι υπήρχε ένα τοπογραφικό σημείο που ονομαζόταν Φωκίων, όχι στην ακρόπολη, αλλά στα σύνορα της επικρατείας της πόλης Φανοτεως· ήταν το πρώτο σημείο των συνόρων με το Στειρι, όπως ορίζεται στη διαιτησία, το κείμενο της οποίας βλέπετε εδώ.

PP13 Χάρτης Φωκίων-Φωκικού

Υπάρχει και άλλο ερώτημα: μήπως υπήρχε κάποια σχέση μεταξύ αυτού του τόπου που ονομάζεται Φωκίων, στα σύνορα της πόλης, και του περίφημου Φωκικού; Γνωρίζουμε ότι το Φωκικόν, που αναφέρεται μόνο εν συντομία από τον Παυσανία, ήταν ένας ομοσπονδιακός τόπος συνάντησης, που κατείχε κεντρική θέση για όλους τους Φωκείς. Το ιερό αυτό βρίσκεται στο Κάτω Τσερέσι.

Μήπως υπήρχε λοιπόν μια σχέση, ίσως μια σύνδεση ταυτότητας, μεταξύ του Φωκικού, ενός ομοσπονδιακού ιερού, και του Φωκιωνος στα σύνορα με το Στείρι;

Από τη μία πλευρά, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όσον αφορά την ιδέα της ταυτότητας μεταξύ των δύο τόπων. Αλλά πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι, ενώ οι δύο τόποι, τον Φωκίωνα και το Φωκικόν, ήταν διαφορετικοί, ήταν και οι δύο, στη γειτονιά του Πανοπεως, τόποι που, τόσο από τα ονόματά τους όσο και από τις θέσεις τους, ήταν αναγκαστικά σημαντικοί για τη Φωκική ταυτότητα.

Αυτή η μικρή περιοχή μάζευε λοιπόν τρεις τοποθεσίες, τον Φωκίωνα, το Φωκικόν και, στην ακρόπολη του Φανοτέος, ένα ιερό του Φανοτού, πιθανότατα γνωστού ως Φωκεως. Αυτός ο πλούτος σημαντικών τοπωνυμίων καταδεικνύει τον συμβολικό ρόλο που έπαιζε η περιοχή για τους Φωκείς. Η περιοχή, που βρίσκεται στις πιο εύκολες διαδρομές μεταξύ της κοιλάδας του Κηφισσού, της νότιας Φωκίδας και των Δελφών, αποτελούσε λοιπόν σταυροδρόμι, συμπεριλαμβανομένης και της περίφημης Σχιστής οδού.

Τι ακριβώς γνωρίζουμε για το Φωκικόν;

Δεν γνωρίζουμε αν αυτό το κοινό ιερό των Φωκεών ανήκε, υποθετικά, σε μια πόλη. Ο Παυσανίας στην πραγματικότητα αποφεύγει να πει αν το Φωκικόν βρισκόταν εντός των ορίων μιας πολιτικής επικράτειας· έχει διατυπωθεί η ιδέα ότι βρισκόταν στην επικράτεια της Δαυλειας, αλλά ο Παυσανίας δεν λέει τίποτα τέτοιο.

Είναι δύσκολο να ανιχνεύσουμε την ιστορία του Φωκικού. Από τη μία πλευρά, έχει γραφτεί ότι η “πρωτεύουσα” των Φωκεών μεταφέρθηκε από την Ελάτεια στο Φωκικόν, το ομοσπονδιακό ιερό που γνώριζε ο Παυσανίας, μεταξύ της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου και της αυτοκρατορικής εποχής.

PP14 BCH 1992, 211 λεπτομέρεια Phokikon

Από την πλευρά του, ο McInerney προσπάθησε, με βάση καποιες επιφανειακές παρατηρήσεις, να ανασυνθέσει διαφορετικές περιόδους κατοίκησης και κατασκευής του Φωκικού, για τις δύο ομάδες λειψάνων που βρίσκονται αρκετά κοντά η μία στην άλλη, η μία στο Κάτω Τσερέσι, η άλλη στην Τρυπορράχη. Ο ίδιος συνάδελφος διατύπωσε επίσης την ιδέα μιας εναλλαγής μεταξύ Ελάτειας και Φωκικού στον ρόλο της πρωτεύουσας της Φωκίδος· έτσι, η Ελάτεια θα ήταν η πρωτεύουσα πριν από τους μηδικούς πολέμους, πριν αντικατασταθεί από το Φωκικόν κατά την κλασική περίοδο; Τελικά, μετά τον 3ο Ιερό Πόλεμο και κατά την ελληνιστική περίοδο, η Ελάτεια θα αναλάμβανε και πάλι τον ρόλο της πρωτεύουσας.

PP15 Κατάλογος Φωκικού

Αυτή η ανακατασκευή είναι ακόμη πιο εύθραυστη, δεδομένου ότι μεταξύ των επιγραφών που βρέθηκαν στο Κάτω Τσερέσι, μαζί με πολλές επιτύμβιες, υπάρχει ένας κατάλογος ονομάτων, ο οποίος μπορεί να χρονολογηθεί από τη γραφή στον 2ο αι. π.Χ.: επρόκειτο για έναν κατάλογο ανδρών, οι οποίοι ήταν πολλοί. Ίσως το κείμενο αυτο να κατέγραφε τη χορήγηση ομοσπονδιακής πολιτείας, γεγονός που θα εξηγούσε την έκθεση του στο Φωκικόν. Σε κάθε περίπτωση, αυτή η επιγραφή δείχνει ότι εκείνη την εποχή το Φωκικόν ήταν ένας επίσημος, ακόμη και πολιτικός, χώρος παρουσίασης τεκμηρίων: είναι επομένως επικίνδυνο να αποδίδεται στην Ελάτεια ο ρόλος της πρωτεύουσας εκείνη την εποχή και να αναζητείται μια χρονολογική εναλλαγή μεταξύ Φωκικού και Ελάτειας για τον ρόλο της ομοσπονδιακής πρωτεύουσας.

PP16 TIR+Barrington

Θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε το ιερό του Αρχηγέτου. Το ιερό αυτό, που αναφέρεται επίσης μόνο από τον Παυσανία, έπαιξε σίγουρα σημαντικό ρόλο για τους Φωκείς, είτε η λατρεία ήταν αφιερωμένη στον Ξάνθιππο, έναν επιφανή άνδρα από την Ελάτεια, είτε στον Φώκο, έναν από τους δύο επώνυμους ήρωες των Φωκεών, ο οποίος εμφανίζεται έτσι και εκείνος σε αυτόν τον κεντρικό για τους Φωκείς χώρο. Ο Παυσανίας μας λέει ότι αυτό το ηρώον βρισκόταν στη χώρα που ονομαζόταν Τρωνις, η οποία ήταν μέρος της Δαυλιας: αυτή η Τρωνις πρέπει να ήταν η πρωην επικρατεια της Τρώνεας, και ίσως ταυτόσημη με την Πατρώνιδα, την οποία έχω εντοπίσει στην Αγία Μαρίνα, και επομένως στα βόρεια της Δαύλειας. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να τοποθετηθεί το ιερό του Αρχηγετου στα νοτιοανατολικά της Δαυλιας, μεταξύ της πόλης της Δαύλειας και του Φωκικού, όπως φαίνεται στο χάρτη του Barrington.

PP17 TIR

Κατά συνέπεια, πρέπει να εγκαταλείψουμε την αναζήτηση ενός ενιαίου θρησκευτικού κέντρου για τους Φωκείς που θα συγκέντρωνε το Φωκικόν και το ιερό του ήρωα Αρχηγετου, τα οποία έχουν παρουσιαστεί ως “κοντά” μεταξύ τους από τον P. Ellinger και άλλους σχολιαστές. Αυτοί οι σχολιαστές έχουν πράγματι παρουσιάσει το Φωκικόν και το ιερό του Αρχηγετου σαν να ήταν ένα και το αυτό θρησκευτικό κέντρο για τους Φωκείς. Eχουν επίσης προσπαθήσει να θέσουν αυτό το θρησκευτικό κέντρο απέναντι στα ιερά της Αθηναίας Κραναίας στην Ελάτεια και του Απόλλωνα Αβαίου στις Αβες· ακολουθούν έτσι “μια διπολική διαλεκτική του κεντρικού ιερού και του περιφερειακού ιερού”, μια διαλεκτική στο πνεύμα του στρουκτουραλισμού που είναι σε αυτό το σημείο εντελώς τεχνητή.

ΙΙΙ Τα σύνορα μεταξύ Φωκεών και Βοιωτών

Ας δούμε τώρα τα όρια μεταξύ Φωκεών και Βοιωτών.

PP18 Kiepert

Που ήταν τα σύνορα μεταξύ Φανοτεος και Χαιρώνειας;

Αν κοιτάζουμε τον χάρτη του Kiepert, είναι αρκετά απλό· τα σύνορα μεταξύ των δύο πόλεων ακολουθούσαν την κοιλάδα του Βαθυρεματος· αυτή την διαδρομή ακολουθεί και ο δρόμος μεταξύ Αγίου Βλασίου και Τσουκαλάδων.

 PP19 λεπτομερής γεωγραφικός χάρτης

Ωστόσο, πρέπει να εξετάσουμε τα μέρη κοντά στη Χαιρώνεια, στα ανατολικά της κοιλάδας του Βαθυρεματος.

Πράγματι, ήταν περισσότερο από 1,5 χιλιόμετρο ανατολικά αυτής της κοιλάδας, στα μισά του δρόμου μεταξύ του Φανοτεος και της Χαιρώνειας, όπου ανακαλύφθηκε η διαιτησία συνόρων μεταξύ Στίρι και Φανοτέα: ο πολύ βαρύς ενεπίγραφος ογκόλιθος βρέθηκε, σύμφωνα με τον F. Schober, το 1926 στο χωράφι του Κώστα Ευαγγέλου Σπυροπούλου, πολύ κοντά στο εκκλησάκι του Σωτήρα. Γνωρίζουμε τη θέση αυτής της μικρής εκκλησίας και την έχω εντοπίσει στο χάρτη. Εάν ο πολύ ενεπίγραφος λίθος δεν έχει μετακινηθεί από την αρχαιότητα, τότε αυτό σημαίνει ότι το σημείο όπου ανακαλύφθηκε βρισκόταν στην επικράτεια μιας από τις δύο σχετικές Φωκικές πόλεις· κατά συνέπεια πρέπει να ήταν ένα μέρος που ανήκε στους Φανοτεας.

PP20 Camp & G Earth

Τώρα, όπως βλέπετε, εκεί ακριβώς βρίσκεται και το σημείο όπου ο J. Camp και η ομάδα του εντόπισαν τον ναό του Απόλλωνα Θούριου των Χαιρωνέων, αφού βρήκαν το τρόπαιο από τη μάχη του 86, το οποίο ο Γ. Καλλιοντζής προσφατα σχολιασε. Το τρόπαιο βρέθηκε στο λόφο Ίσωμα, τον οποίο η αμερικανική ομάδα ονομάζει Θούριο. Η ομάδα αυτή προτείνει επίσης ότι η θέση του ναού του Απόλλωνα Θούριου, που αναφέρεται από τον Πλούταρχο, μπορεί να εντοπίζεται στους ογκόλιθους που βρέθηκαν σε ένα πεζούλι στην ίδια πλευρά με το εκκλησάκι, που καλούν της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος· αυτό το εκκλησάκι (‘shrine’), σε σχέση με το ρέμα που ονομάζεται Μωριος, βρίσκεται επίσης δυτικά του ρέματος, στην αριστερή του όχθη.

Το ερώτημα λοιπόν είναι το εξής· είναι δυνατόν το ίδιο μέρος να ήταν ταυτόχρονα ο χώρος ενός ναού που ανήκε στη Χαιρώνεια και ο χώρος έκθεσης μιας επιγραφής των Φανοτεών; μήπως ανήκε αυτό το μέρος στον Φανοτέα, ή στη Χαιρώνεια, και πού βρισκόταν το όριο μεταξύ των δύο πόλεων; Θα ήταν ενδιαφέρον να επανεξεταστεί η τοποθεσία που παρουσιάζεται ως αυτή του ναού του Απόλλωνα Θούριου.

PP21 Χάρτης IG

Ας ακολουθήσουμε τώρα τον δρόμο προς τα νότια, φτάνοντας μέσω των Τσουκαλάδων στους πρόποδες του Ελικώνα. Πού ήταν λοιπόν τα σύνορα μεταξύ Βοιωτών και Φωκεών, μεταξύ της αρχαίας Λιβαδειάς και της πρώτης Φωκικής πόλης, ίσως της Τραχίν; Αν η Τραχίν βρισκόταν στο Κάστρο Τσερέσι, μήπως ο Καρακόλιθος και οι Τσουκαλάδες ανήκαν στη Φωκίδα, ή στη Βοιωτία; Οι δύο αυτές αρχαίες θέσεις δεν ήταν σίγουρα τα αστικά κέντρα ανεξάρτητων πόλεων, όπως δείχνει το μέτριο μέγεθος των αρχαιολογικών τους καταλοίπων και όπως υποδηλώνει το γεγονός ότι κατά την ελληνιστική περίοδο υπήρχε μια άμεση γραμμή επαφής μεταξύ Φανοτεων και Στιρίων, ένα κοινό σύνορο που περνούσε αναγκαστικά από την περιοχή αυτή. Γι’ αυτό ο Καρακόλιθος και οι Τσουκαλάδες πρέπει να ήταν απλά χωριά, που βρίσκονταν μεσα στη Φωκιδα, και στην επικράτεια είτε του Φανοτεος είτε του Στειρίου.

Θα πρέπει βέβαια να επισημανθεί ότι ορισμένες από τις επιτύμβιες που ανακαλύφθηκαν στους Τσουκαλάδες έχουν ένα κάπως βοιωτικό ύφος· φέρουν επίσης βοιωτικά ονόματα. Αυτά όμως δεν είναι επαρκή επιχειρήματα για να συνδέσουμε απαραίτητα τους εν λόγω κιβολίθους και τον τόπο ανακάλυψης τους με τη Βοιωτία και όχι με τη Φωκίδα. Στην πραγματικότητα, τα ίδια χαρακτηριστικά μπορούν να βρεθούν σε ορισμένες από τις επιτύμβιες που βρέθηκαν στον Φανοτέα.

Αυτό εγείρει το ερώτημα του πολιτιστικού, και όχι μόνο του πολιτικού, ορίου μεταξύ Βοιωτών και Φωκέων. Σε ορισμένες θέσεις στην ανατολική Φωκίδα, τα επιγραφικά μνημεία έχουν κοινά χαρακτηριστικά με κάποια γειτονικά μνημεία, εννοώ των Βοιωτών.

-Αυτό συμβαίνει σε αρκετές αφιερώσεις από το Καλαπόδι, δηλαδή Αβες, όπου ορισμένα από τα γράμματα έχουν κοινά ίχνη με τα γράμματα των Λοκρών ή των Βοιωτών·

– Αυτό συμβαίνει και σε μια επιτύμβια του Έξαρχου για τα σχήματα των γραμμάτων και του μνημείου, το οποίο είναι ένας κυβόλιθος.

Η ίδια η μορφή του κυβολίθου, προφανώς χαρακτηριστική της Βοιωτίας, χρησιμοποιήθηκε επίσης σε διάφορα μέρη της Ανατολικής Φωκίδος.

– Προς τα νότια, στο Στείρι, η ίδια η γλώσσα των επιγραφών έχει ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά με τη Βοιωτική γλωσσα: για παράδειγμα, η συμφωνία μεταξύ Στειρίου και Μεδεώνος, οι απελευθερώσεις και οι επιτύμβιες από τον Στείρι παρουσιάζουν φωνητικά ή μορφολογικά χαρακτηριστικά και κύρια ονόματα που είναι κοινά με τη Βοιωτία, ιδιαίτερα με τις Θεσπιές.

PP22

Τέλος, ας δείξουμε αυτό το ταφικό μνημείο, που τώρα εκτίθεται στο Δίστομο· παρουσιάζει αρκετά βοιωτικά χαρακτηριστικά· τη διακόσμηση και την εικονογραφία του, τον θρακικό ιππέα, το όνομα του νεκρού, κοινό στη νότια Βοιωτία, τον χαρακτηρισμό του νεκρού ως ἥρωος, ενα στοιχειο που ειναι σπάνιοτατο στη Φωκίδα, αλλα συνηθισμένο στη Βοιωτία.

 PP23 Χάρτης IG

Και όμως αυτό το ταφικό μνημείο είναι Φωκικό, καθώς προέρχεται από την αρχαία Βούλιδα, η οποία βρίσκεται μεν στο σημερινό δήμο της Λιβαδειάς, αλλά ανήκε δε στην αρχαία Φωκίδα.

Αυτά, λοιπόν, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά που μοιράζονταν οι Φωκείς με τους Βοιωτούς, ανεξάρτητα από την ακριβή γραμμή των πολιτικών τους συνόρων, μια πολιτική γραμμή που, έτσι κι αλλιώς,μας διαφεύγει: πρόκειται για κοινά χαρακτηριστικά στη μορφή των αρχαϊκών γραμμάτων, στη φωνητική ή τη μορφολογία της γλώσσας, στα κύρια ονόματα και στο ύφος ή την εικονογραφία κάποιων επιτυμβιων.

Όπως καταλάβατε λοιπόν, ο σημερινός δήμος της Λιβαδειάς, από τους Παραποτάμιους μέχρι τη Βουλίδα, αποτελεί το ιδανικό γεωγραφικό περιβάλλον για τη μελέτη των πολιτικών και πολιτιστικών σχέσεων μεταξύ των αρχαίων Φωκεών και των γειτόνων τους στη Βοιωτία.

PP24 στη Θήβα

Είναι επίσης το ιδανικό πλαίσιο για την συνεργασία και την φιλία μεταξύ όλων των σύγχρονων Βοιωτών, και ενός σημερινού Φωκεως που, μετά από τόσα χρόνια, μπορεί να έχω γίνει, και εγώ Φωκευς,και αυτό το πιο σημαντικό, το οφείλω σε εσάς.

(Παρακαλούμε για την μη αναδημοσίευση αποσπασμάτων της ομιλίας του κ.Russet γιατί αλλοιώνεται το νόημα του ζητήματος στο οποίο αναφέρεται)