49

Σε 30 χρόνια, το ένα τρίτο των Ελλήνων θα είναι άνω των 65 ετών. Εξι καθηγητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό αναλύουν ποιες θα είναι οι οικονομικές και πολιτικές παρενέργειες αυτής της δημογραφικής ανατροπής και εξηγούν τι πολιτικές απαιτούνται.

Δεν είναι ούτε η πληθωριστική κρίση, ούτε η κλιματική, ούτε η κρίση της δυτικής δημοκρατίας. Αλλά μπορεί να σχετίζεται με όλες αυτές – η αθέατη αλλαγή, που διαπερνά όλες τις υπόλοιπες: Εδώ και κάποια χρόνια οι ειδικοί προειδοποιούν για το «γκρίζο» ή, πιο κομψά, το «ασημένιο τσουνάμι».

Ονομάζουν έτσι το δημογραφικό «κύμα» που θα σημάνει η είσοδος των baby boomers στην τρίτη ηλικία: δηλαδή το γεγονός ότι ολοένα και μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας θα είναι άνω των 65 ετών.

Ποιες θα είναι οι οικονομικές και πολιτικές παρενέργειες αυτής της δημογραφικής ανατροπής; Τι θα αλλάξει στις εκλογικές συμπεριφορές, τι στις προτεραιότητες των κυβερνήσεων;

Καθηγητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό μιλούν στην «Κ» για τις απαιτούμενες δράσεις και για το πώς ένα πρόβλημα μπορεί να γίνει ευκαιρία.

Περιορισμένοι πόροι
Μία από τις βασικότερες συνέπειες του δημογραφικού αφορά την οικονομία, λέει στην «Κ» ο Ρόμπερτ Σαπίρο, καθηγητής και πρώην επικεφαλής στο Τμήμα Πολιτικής Θεωρίας του Πανεπιστημίου Columbia. Οταν μεγάλο μέρος του πληθυσμού μιας κοινωνίας γερνάει, τότε μεγαλώνει και το μέρος του πληθυσμού της που χρειάζεται κοινωνική μέριμνα σε σχέση με αυτό που πληρώνει φόρους. «Η ανανέωση του εργατικού δυναμικού μπορεί να αποτελέσει μεγάλο πρόβλημα», δηλώνει. «Διαφορετικές γενιές πολεμάνε για τους ίδιους πόρους, και όταν αυτό συμβαίνει σε περίοδο λιτότητας μπορεί να οδηγήσει σε έντονες συγκρούσεις μεταξύ γενεών», σημειώνει ο Τζέιμς Τσάπελ, αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Duke και senior fellow στο Aging Center του.

«Βαρίδι» για την ανάπτυξη το δημογραφικό
Η γήρανση του πληθυσμού μπορεί να επηρεάσει, τονίζουν και οι δύο, το πώς χρησιμοποιούνται οι πόροι κάθε χώρας. «Αν γεννιούνται λιγότερα παιδιά, οι κυβερνήσεις μπορεί να ξοδεύουν λιγότερους πόρους στην εκπαίδευση και περισσότερους σε άλλους τομείς, όπως οι συντάξεις ή η κοινωνική ασφάλιση», σημειώνει ο κ. Σαπίρο.

Οι ψήφοι
Αλλά ο αντίκτυπος της πληθυσμιακής αλλαγής αναμένεται να έχει και σημαντικές πολιτικές προεκτάσεις. «Είναι η πρώτη φορά που μεγάλο μέρος των ψηφοφόρων δεν βασίζεται στη συμμετοχή του στην αγορά εργασίας για να βγάλει τα προς το ζην, και, στις ευρωπαϊκές χώρες τουλάχιστον, αυτό το ποσοστό θα μεγαλώσει κι άλλο», δηλώνει ο Τιμ Βλαντάς, αναπληρωτής καθηγητής Συγκριτικής Κοινωνικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

Οι συνέπειες αυτού είναι πολλαπλές, συμπληρώνει, και αφορούν την αλλαγή των προτεραιοτήτων των κυβερνήσεων. «Αν η οικονομία μιας χώρας δεν πηγαίνει καλά, στις επόμενες εκλογές οι εργαζόμενοι δεν θα ξαναψηφίσουν την ίδια κυβέρνηση – αλλά αυτό δεν αφορά απαραίτητα τους συνταξιούχους», αναφέρει. Σε αυτό πρέπει να προσμετρήσει κανείς και το γεγονός ότι, όπως επισημαίνει ο κ. Σαπίρο, οι μεγαλύτερης ηλικίας ψηφοφόροι συμμετέχουν σε υψηλότερα ποσοστά στις εκλογές.

Είναι λάθος να αντιμετωπίζουμε τους μεγαλύτερους ανθρώπους ως ενιαία ομάδα ψηφοφόρων, λέει η Τζούλια Λιντς, καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια. «Τα δεδομένα δείχνουν ότι οι ηλικιωμένοι σπάνια ψηφίζουν μόνο με βάση την ηλικιακή τους ταυτότητα, έχουν πολλών ειδών ταυτότητες – εθνικές, θρησκευτικές, οικογενειακές», αναφέρει. Η ηλικία όμως επηρεάζει τις προτεραιότητες, τόσο προσωπικές όσο και εθνικές.

Στην Ελλάδα οι ηλικιωμένοι αποτελούν το 23% του πληθυσμού. «Θα φθάσουν το 35% στα επόμενα 30 χρόνια, αποτελώντας τουλάχιστον το 1/3 του πληθυσμού της χώρας», λέει στην «Κ» ο Βύρωνας Κοτζαμάνης, καθηγητής Δημογραφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Οσο αυξάνεται το μέγεθος της ηλικιακής ομάδας των άνω των 65, και καθώς είναι και η ηλικιακή ομάδα που έχει τη μικρότερη αποχή από τις εκλογές, τόσο αυξάνεται το εκλογικό τους βάρος, συμπληρώνει. «Κυβερνήσεις που θα θελήσουν να κάνουν αλλαγές που επηρεάζουν τη συγκεκριμένη βάση», τονίζει, «θα το σκεφθούν πολύ καλά».

«Μετακινείται το βάρος υπέρ του μεσαίου ψηφοφόρου – πριν από μία εικοσαετία η ηλικία των μέσων ψηφοφόρων ήταν γύρω στα 40 έτη στην Ελλάδα, και τους απασχολούσε η αγορά εργασίας, τα σχολεία στα οποία φοιτούσαν τα παιδιά τους. Τώρα είναι άνω των 55 και μπορεί να μην έχουν πάρει ακόμη σύνταξη, αλλά τους ενδιαφέρει περισσότερο η ζωή τους ως συνταξιούχων παρά ως εργαζομένων. Επομένως, αν προτιμάς να περικόψεις τις συντάξεις ή να αυξήσεις τις εισφορές, σε μια κοινωνία με πολλούς συνταξιούχους θα επιλέξεις μάλλον το δεύτερο», δηλώνει ο οικονομολόγος Πλάτων Τήνιος, αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Στατιστικής και Ασφαλιστικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Πειραιώς.

Είναι λάθος να αντιμετωπίζουμε τους μεγαλύτερους ανθρώπους ως ενιαία ομάδα ψηφοφόρων, λέει η Τζούλια Λιντς, καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια. «Τα δεδομένα δείχνουν ότι οι ηλικιωμένοι σπάνια ψηφίζουν μόνο με βάση την ηλικιακή τους ταυτότητα, έχουν πολλών ειδών ταυτότητες – εθνικές, θρησκευτικές, οικογενειακές», αναφέρει. Η ηλικία όμως επηρεάζει τις προτεραιότητες, τόσο προσωπικές όσο και εθνικές.

Στην Ελλάδα οι ηλικιωμένοι αποτελούν το 23% του πληθυσμού. «Θα φθάσουν το 35% στα επόμενα 30 χρόνια, αποτελώντας τουλάχιστον το 1/3 του πληθυσμού της χώρας», λέει στην ο Βύρωνας Κοτζαμάνης, καθηγητής Δημογραφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Οσο αυξάνεται το μέγεθος της ηλικιακής ομάδας των άνω των 65, και καθώς είναι και η ηλικιακή ομάδα που έχει τη μικρότερη αποχή από τις εκλογές, τόσο αυξάνεται το εκλογικό τους βάρος, συμπληρώνει. «Κυβερνήσεις που θα θελήσουν να κάνουν αλλαγές που επηρεάζουν τη συγκεκριμένη βάση», τονίζει, «θα το σκεφθούν πολύ καλά».

«Μετακινείται το βάρος υπέρ του μεσαίου ψηφοφόρου – πριν από μία εικοσαετία η ηλικία των μέσων ψηφοφόρων ήταν γύρω στα 40 έτη στην Ελλάδα, και τους απασχολούσε η αγορά εργασίας, τα σχολεία στα οποία φοιτούσαν τα παιδιά τους. Τώρα είναι άνω των 55 και μπορεί να μην έχουν πάρει ακόμη σύνταξη, αλλά τους ενδιαφέρει περισσότερο η ζωή τους ως συνταξιούχων παρά ως εργαζομένων. Επομένως, αν προτιμάς να περικόψεις τις συντάξεις ή να αυξήσεις τις εισφορές, σε μια κοινωνία με πολλούς συνταξιούχους θα επιλέξεις μάλλον το δεύτερο»,  ο οικονομολόγος Πλάτων Τήνιος, αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Στατιστικής και Ασφαλιστικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Πειραιώς.

«Η μετανάστευση επηρεάζει άμεσα τον πληθυσμό μιας χώρας, όπως και το διαθέσιμο εργατικό δυναμικό και την οικονομική ανάπτυξη – αυτή τη στιγμή στις ΗΠΑ βιώνουμε ένα πείραμα σχετικά με τα προβλήματα που μπορεί να δημιουργήσει στην αύξηση του πληθυσμού η πάταξη της μετανάστευσης», λέει ο κ. Σαπίρο. Συζητιέται πολύ, συμπληρώνει, η επιλεκτική μετανάστευση – «το να φύγουν από τη χώρα οι “παράνομοι” μετανάστες, αλλά να αυξήσουμε τον πληθυσμό των νόμιμων μεταναστών που μπορούν να απορροφηθούν σε κλάδους όπως η τεχνολογία».

Το δημογραφικό όχι ως πρόβλημα, αλλά ως ευκαιρία

Περίπου έναν αιώνα πριν, πολλές ευρωπαϊκές χώρες αντιλήφθηκαν ότι όλο και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού τους θα ζούσε περισσότερο, λέει ο κ. Τσάπελ. «Η διαφορά είναι ότι τότε μιλούσαν για άτομα που θα έφθαναν τα 60 και τα 70 έτη, ενώ τώρα μιλάμε για ανθρώπους που ξεπερνούν τα 80 και τα 90, επομένως προκύπτει το ζήτημα της μακροχρόνιας φροντίδας». Γενικά θα πρέπει να ξεκινήσουμε να σκεφτόμαστε το δημογραφικό ζήτημα όχι ως πρόβλημα, αλλά ως ευκαιρία,  ο κ. Τσάπελ και η κ. Λιντς. «Το ότι έχουμε περισσότερους ηλικιωμένους είναι αποτέλεσμα καλύτερης δημόσιας υγείας, και το ότι έχουμε λιγότερες γεννήσεις εν μέρει σχετίζεται με το ότι οι γυναίκες έχουν περισσότερες επιλογές, στην αντισύλληψη όσο και στην εργασία, επομένως θα πρέπει να είμαστε περήφανοι που μεγάλο μέρος του πληθυσμού μεγαλώνει», αναφέρει εκείνος.

Κάθε χώρα θα πρέπει να προσαρμόσει ανάλογα τις υποδομές της. «Παραδείγματος χάριν, η πρόσβαση στη δημόσια συγκοινωνία θα πρέπει να γίνει πιο εύκολη για ανθρώπους με κινητικά προβλήματα, ούτως ώστε να μην παίρνει σε έναν ηλικιωμένο πέντε λεπτά για να ανέβει στο λεωφορείο», σημειώνει η κ. Λιντς.

Αξίζει επίσης να σκεφθούμε από την αρχή την οικιστική ανάπτυξη. «Σε ένα κτίριο να υπάρχει κέντρο φροντίδας τόσο για τα παιδιά όσο και για τους ηλικιωμένους, όπου μάλιστα θα μπορούν οι πιο μικροί με τους πιο μεγάλους να περνούν χρόνο μαζί – αυτό κάποτε συνέβαινε φυσικά σε πολυγενεακές οικογένειες, ενώ τώρα, λόγω κινητικότητας των πληθυσμών, δεν συμβαίνει τόσο», δηλώνει.

«Μας απασχολεί η υπογεννητικότητα, λες και μπορείς να κάνεις κάτι για τις γεννήσεις. Το βασικό θέμα είναι η φροντίδα – ποιος θα φροντίζει ποιον», λέει ο Πλάτων Τήνιος.

Στην Ελλάδα εστιάζουμε σε λάθος σημείο όσον αφορά το δημογραφικό, λέει στην ο κ. Τήνιος. «Μας απασχολεί η υπογεννητικότητα, λες και μπορείς να κάνεις κάτι για τις γεννήσεις. Δεν μπορείς. Είναι λίγες οι γυναίκες που μπορούν να γεννήσουν. Δεν έχουμε καταλάβει ποιο είναι το θέμα. Το βασικό θέμα είναι η φροντίδα – ποιος θα φροντίζει ποιον», τονίζει.

Η κ. Λιντς συμφωνεί ότι ο κόσμος δεν θα αποφασίσει να κάνει περισσότερα παιδιά «αν απλώς τους παρέχεις μετρητά, αλλά όχι επαρκή άδεια γονεϊκότητας ή μισθούς που μπορούν να υποστηρίξουν μια οικογένεια, ή φροντίδα ημέρας. Αλλά αν δώσεις τα σωστά κίνητρα που αφορούν ένα επιτυχές υποστηρικτικό σύστημα, μπορεί και να λειτουργήσει».

Παρότι ο κ. Τήνιος θεωρεί ότι στην Ελλάδα δεν είμαστε επαρκώς προετοιμασμένοι για να αντιμετωπίσουμε το δημογραφικό, δηλώνει ότι η κατάσταση είναι καλύτερη συγκριτικά με άλλες χώρες, όπως η Γαλλία. «Τα τελευταία χρόνια έχουν αναληφθεί αξιέπαινες πρωτοβουλίες σχετικά με τους φροντιστές, μέτρα στήριξης της οικογένειας κ.ά. – είναι στη σωστή κατεύθυνση, αλλά πρέπει να γίνουν σε μεγαλύτερη κλίμακα. Για να προετοιμαστείς για τη γήρανση του πληθυσμού πρέπει να γίνουν άλλες κινήσεις. Να διευρυνθεί η απασχόληση των γυναικών, παραδείγματος χάριν, να ευνοηθούν οι νέοι».

Το «κλειδί» εντέλει έγκειται στην οικονομική ανάπτυξη, τονίζει ο κ. Βλαντάς. «Στο τέλος της ημέρας, αν τώρα έχεις τέσσερις ανθρώπους σε παραγωγική ηλικία για κάθε ηλικιωμένο, και στο μέλλον θα έχεις δύο, θα πρέπει να αυξήσεις την παραγωγικότητα των εργαζομένων σου», εξηγεί. Είναι μακροοικονομικό το ζήτημα. Πρέπει να εξασφαλίσεις ότι οι άνθρωποι που εργάζονται θα παράγουν αρκετά για να καταναλώνουν οι υπόλοιποι.

Οι αριθμοί

23% των Ελλήνων είναι άνω των 65 ετών. Στα επόμενα 30 χρόνια θα φθάσουν στο 35%.  

66% των οικονομικά ενεργών Ελλήνων (από 20 μέχρι 65 ετών) εργάζονται. Το αντίστοιχο ποσοστό συμμετοχής στην αγορά εργασίας στη Σουηδία είναι 82%.  

55 έτη και άνω είναι η μέση ηλικία του Ελληνα ψηφοφόρου. Πριν από μία εικοσαετία ήταν κοντά στα 40 έτη.  

_______________________________________________________________________________

Κεντρική φωτογραφία: Κάτοικοι του χωριού Φουρνά στην Ευρυτανία περνούν τον χρόνο τους στην κεντρική πλατεία. Στην περιφέρεια η γήρανση του πληθυσμού είναι ακόμη εντονότερη, το δε φαινόμενο που παρατηρείται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες προκαλεί κοινωνικές, οικονομικές αλλά και πολιτικές παρενέργειες, που χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης. [A.P. Photo / Thanassis Stavrakis]Unmute